Η γιορτή των Θεοφανίων στην Ελλάδα

Την ίδια μέρα που οι Ρώσοι γιορτάζουν την παραμονή των Χριστουγέννων (6 Ιανουαρίου), στην Ελλάδα εορτάζονται τα Θεοφάνια σε ανάμνηση της Βάπτισης του Ιησού Χριστού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στον Ιορδάνη ποταμό, που επίσης ονομάζεται "Φώτα"(ή Εορτή των Φώτων). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα Θεοφάνια θεωρούνται  μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ενώ την πρώτη αναφορά της ημέρας αυτής συναντάμε στις γραφές του Κλήμη Αλεξανδρείας (150-216μ.Χ.). Με τα Θεοφάνια ολοκληρώνεται το λαμπερό εορταστικό Δωδεκαήμερο, που ξεκινά με τη Γέννηση του Χριστού και συνοδεύεται από πάρα πολλά γραφικά έθιμα και παραδόσεις, που δίνουν μια ιδιαίτερα πανηγυρική, ξεχωριστή ατμόσφαιρα τόσο στην ημέρα των Φώτων όσο και στις ημέρες που της προηγούνται. Κάθε χρόνο αυτές τις ημέρες σε όλες τις γωνιές της Ελλάδας αναβιώνουν ποικίλα έθιμα, που οι ρίζες τους χάνονται στους αιώνες.

Το αναπόσπαστο στοιχείο των εορταστικών εκδηλώσεων των Θεοφανίων, με το οποίο συνδέονται και τα περισσότερα θρησκευτικά έθιμα, είναι ο αγιασμός των υδάτων. Γίνεται για πρώτη φορά στο ναό την παραμονή των Φώτων και ονομάζεται «φώτιση», «πρώτος αγιασμός» ή «μικρός αγιασμός». Την παραμονή είτε ανήμερα της εορτής ο ιερέας γυρίζει τα σπίτια, ραντίζοντας κάθε δωμάτιο με αγιασμό για να διώξει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα το έθιμο αυτό στα χωριά εξηγούνταν με το σκοπό να διωχθούν οι καλικάντζαροι -δαιμονικά όντα που κυκλοφορούσαν στη γη κατά το Δωδεκαήμερο- που εκαφανίζονταν, τρέχοντας κατατρομαγμένα, στη θέα του ιερέα και του σταυρού.

Οι κυριότερες τελετές των Θεοφανίων είναι ο Μέγας Αγιασμός, που πραγματοποιείται εντός των Εκκλησιών, και η Κατάδυση του Σταυρού, η οποία πραγματοποιείται από τον ιερέα,  κατά μίμηση της Βάπτισης του Χριστού. Η Ανέλκυση του Σταυρού γίνεται από τους λεγόμενους βουτηχτάδες (τα παλικάρια που πέφτουν στο νερό για να πιάσουν το σταυρό). Οι πιο τολμηροί νέοι συναγωνίζονται ποιός θα ανασύρει πρώτος το Σταυρό από τα κρύα νερά της θάλασσας όταν τον ρίξει ο ιερέας, και ο τυχερός που το καταφέρνει έχει το προνόμιο να τον περιφέρει πάνω σε στολισμένο δίσκο και να δεχθεί τις τιμές και τις ευχές όλων των παρευρισκόμενων. Στη Λευκάδα μαζί με το σταυρό ρίχνουν στη θάλασσα μερικά πορτοκάλια δεμένα μεταξύ τους, για να αγιαστούν. Μετά τα κρεμάνε στις εικόνες των εκκλησιών. Σε μια από της περιοχές της Πελοποννήσου οι βουτηχτάδες, πριν την ιεροτελεστία φορούν παραδοσιακά ναυτικά ρούχα και γυρνούν από σπίτι σε σπίτι για να φέρουν καλή τύχη και να δεχθούν κεράσματα και ευχές από τους κατοίκους.

Άλλη μια παράδοση,  που σχετίζεται με την κατάδυση του Σταυρού, είναι ότι σε μερικές περιοχές της Ελλάδας συνηθίζουν να πλένουν τις εικόνες και τα γεωργικά εργαλεία. Στη Λήμνο, για παράδειγμα, όταν ο ιερέας ρίξει το σταυρό στη θάλασσα, οι γυναίκες παίρνουν νερό από σαράντα κύματα και πλένουν με αυτό τα εικονίσματα του σπιτιού τους, χωρίς να μιλούν. Ύστερα, επειδή το νερό αυτό θεωρείται αγιασμένο, το χύνουν στην εκκλησία, σε μέρος που να μην πατιέται. Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας, όπου παράγεται κρασί, ανοίγουν τα βαρέλια ανήμερα των Φώτων και ρίχνουν μέσα άγιασμα. Στη Θεσσαλία οι κάτοικοι πηγαίνουν τα εικονίσματά τους στο ποτάμι και τα ραντίζουν με το σταυρό που έχει αγιαστεί, ενώ στα Δωδεκάνησα οι βουτηχτάδες κρατούν την ανάσα όσο περισσότερο μπορούν για να ξορκίσουν το κακό και να έχουν τύχη για τη χρονιά που ξεκίνησε.

Όπως τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, έτσι και τα Φώτα συνηθίζεται να ψήνονται ειδικά ψωμιά. Για παράδειγμα, στην Κεφαλονιά πλάθεται n λεγόμενη «φωτίτσα», που διακοσμείται με έναν σταυρό. Παρόμοια ψωμιά φτιάχνονται και για τα ζώα του σπιτιού, όπως στη Νάξο, όπου τα βόδια τρώνε το λεγόμενο «βουδόψωμο». Σε πολλά μέρη της Ελλάδας επιβιώνει μέχρι σήμερα η δοξασία ότι το βράδυ της παραμονής των Θεοφανίων τα ζώα μιλούν, και για αυτό το λόγο οι γεωργοί φροντίζουν να τα περιποιούνται όσο μπορούν καλύτερα, ώστε να είναι ευχαριστημένα και να μην παραπονεθούν στο Θεό για κακή μεταχείριση.

Σίγουρα υπάρχουν πολλά έθιμα που δεν έχουν αναφερθεί, αλλά με ένα μικρό ταξίδι σε διάφορα μέρη της Ελλάδας μπορείτε να ανακαλύψετε και εσείς πολλά ήθη και έθιμα των διαφορετικών τόπων. Σε κάθε περίπτωση πάντως, όλα τα έθιμα που διασώζονται μέχρι τις ημέρες μας, εκφράζουν τις ευχές όλων για καλή χρονιά, γεμάτη υγεία, χαρά, ευδαιμονία και καρποφορία.